Zoals vele katholieken ben ik niet opgevoed met de bijbel. In mijn jeugd werd de heilige schrift voorbehouden voor de vieringen in de kerk. De kerk ontmoedigde toen het zelf lezen van de bijbel. In plaats van de bijbel lazen we op scholen en ook thuis uit een bijbelse geschiedenis. Vaak werd zo’n bijbelse geschiedenis verluchtigd met velerlei afbeeldingen. Zo werd de bijbel katholiek herschreven, uitgelegd en ingekleurd. Later, tijdens mijn studie theologie moest ik ontdekken dat het origineel in de bijbel heel anders kan zijn dan in mijn fantasiewereld opgeslagen was. Door de velerlei katholieke beelden heb ik wel eengevoeligheid voor verbeelding en beeldcultuur ontwikkeld.

Bij ons thuis – zo kan ik mij goed herinneren – lag er in de voorkamer een dik en imposant boek: Bijbelse Geschiedenis voor het Katholieke Gezin met platen van Gustave Doré. Als kind heb ik het eindeloos doorgebladerd. Ik kon mijzelf heerlijk verliezen in de wonderlijke platen bij bijbelse verhalen. Afbeeldingen die Gustave Doré gemaakt had spraken tot mijn verbeelding. Vooral de prachtige engelen, Samson die een leeuw verscheurt, God die het licht schept, enzovoort. Naast Sjors en Sjimmie waren deze plaatjes de belangrijkste stripfiguren van mijn jeugd.

Adam en Eva verdreven uit het paradijs – Genesis 3

De striptekeningen hebben mij al vroeg geleerd dat de bijbel niet letterlijk gelezen moet worden. De wereld is in het echt zeker niet in zeven dagen geschapen. Een boze engel heeft Eva en Adam werkelijk niet uit het paradijs gestuurd. Het is menselijke verbeelding die het zo mooi verpakt. Juist door de creativiteit van deze kunstenaar groeide bij mij een belangrijk inzicht. Een aantal bijbelverhalen mag niet echt gebeurd zijn, maar dat maakt ze niet minder echt. Want deze verhalen, deze beelden laten zien hoe mensen hun geschiedenis beleven. Zij gaan over de betekenis die wij hechten aan (samen) leven in goede en slechte tijden. En hoe zij daarin het grote geheim van Gods liefde ervaren of niet. Gustave Doré maakte voor mij met zijn illustraties een trigger, een sleutel voor mijn fantasie. Zijn verbeelding maakte mij open en nieuwsgierig. Waar gaan deze verhalen over? Wat willen zij zeggen? En er ging een wereld voor mij open.

Wie was deze tekenaar die in de vergetelheid is geraakt? Paul Gustave Doré (1832 – 1883) werd geboren in Straatsburg. Als kind al viel hij op door zijn tekentalenten. Op tienjarige leeftijd maakte hij fraaie illustraties voor Dante’s Divina Comedia. In 1847 verhuisden Doré en zijn moeder naar Parijs en kreeg daar een contract als illustrator. Hij maakte illustraties voor historische publicaties en voor de werken van Rabelais, Balzac en Dante. Zijn tekeningen waren erg origineel in die tijd en werden zeer populair. Rond 1870 gaat hij werken voor een uitgeverij in Londen. Hij krijgt daarvoor een ruim salaris, maar zijn werk krijgt in Engeland veel kritiek. Critici vinden dat hij te veel het armoedige leven van Londen in zijn tekeningen verwerkt. Terug in Parijs blijft hij een onvoorstelbare hoeveelheid illustraties maken voor meer dan 100 boeken (Milton, Dante, La Fontaine, Don Quichote, Baron Münchhausen). Hij overleed in 1883.

Binnen de kunstwereld werd het werk van Gustave Doré weinig gewaardeerd. Men beschouwde hem als een behoorlijke illustrator zonder artistieke waarde. Nu tegenwoordig het stripverhaal ook serieus wordt genomen als kunstvorm, kijkt men anders naar zijn werk. Zo maakte Doré wonderlijk gebruik van contrasten en clair-obscur, waarmee hij vaak een mystiek effect bereikte.

Mozes breekt de stenen tafelen – Exodus 32

Gustave Doré is het meest bekend geworden om zijn afbeeldingen van een groot aantal scènes uit de Bijbel. In zijn studio’s werden honderden houtsneden gemaakt met illustraties uit zowel het Oude Testament (inclusief de apocriefe boeken) en het Nieuwe Testament. Zij werden voor het eerst gepubliceerd in 1865 in Frankrijk en later ook in andere landen. Deze grote en zware folio Bijbels (met ongeveer 240 illustraties per stuk) waren erg zwaar en duur, maar kleinere edities volgden al snel.

Gevecht van Jakob met de engel – Genesis 32

Droom van Jakob – Genesis 28

De boodschap van de engel aan Maria – Lukas 1

Voor veel Rooms-katholieke gelovigen zijn de houtsneden van Doré meer dan een eeuw bepalend geweest. De bijbel werd er niet gelezen, maar de verbeelding volgde de interpretatie van Doré. Zoals in Middeleeuwen de glas-in-lood ramen van de kerken de mensen boeiden wanneer men de liturgische teksen niet kon volgen. Zo kleurden de zwart-wit werken de verbeelding van de Rooms-katholieke gelovigen.

Jezus en de Samaritaanse vrouw – Johannes 4

Pinksteren – Handelingen 2

Doré’s illustraties waren zo populair in zowel Europa als Amerika dat er in Chicago een eigen tentoonstelling voor werd georganiseerd. Meer dan 1,5 miljoen mensen bezochten deze expositie in Chicago in 1896. Zijn artistieke stijl en kijk op bijbelverhalen hebben later ook veel filmregisseurs en tekenaars beïnvloed. Zo lijken scènes uit de film The Ten Commandments van Cecile Blount DeMille (1923 en 1956) opmerkelijk veel op de bijbehorende illustratie van Gustave Doré. Ook voor kerkelijke interieurs van na 1900 is zijn werk een belangrijke inspiratiebron geweest.

© Adrie Lint
2 April 2023

Bronnen

Bijbelse Geschiedenis voor het Katholieke Gezin met platen van Gustave Doré. Uitgegeven door H. Nelissen, Bilthoven, 1950.

Een aantal van de illustraties die Gustave Doré bij de bijbel heeft gemaakt, zijn in grote resolutie te zien (en te downloaden) via Catholic Resources: The Doré Bible Gallery, compiled by Felix Just, S.J.

Hoe bijzonder het talent van Gustave Doré was, kun je bijvoorbeeld ook zien in de illustraties die hij maakte voor het boek The Raven van Edgar Allen Poe (zie Brainpickings).