“Toen ik dit paar in het getto van Budapest tegenkwam, schrokken beiden, omdat ze dachten dat ik een Duitse militair was. Ik trok bij hen de Jodenster af en zei tegen hen, dat de Fascisten verslagen waren”
(Jevgeni Chaldej)

In het Joods Historisch Museum van Amsterdam zag ik de ontroerende foto’s van Jevgeni Chaldej. Zelden hebben foto’s zoveel tranen bij mij opgeroepen. Deze Russische fotograaf was waarlijk in staat om de ziel van mensen of van gebeurtenissen vast te leggen. De tentoonstelling werd georganiseerd ter gelegenheid van ’60 jaar bevrijding’. Chaldej was fotograaf van het Rode Leger tijdens de Tweede Wereldoorlog en heeft indringende foto’s gemaakt van de oorlog en de bevrijding, maar dan vanuit een ‘Russische” gezichtshoek.

Jevgeni Chaldej (1917-1997) werd geboren in Joesovka (nu Donetsk) in Oekraïne. Nog maar een jaar jong, werden Joodse moeder en grootvader vermoord in een progrom. Zijn grootmoeder zorgde verder voor hem. Als kind al was hij geobsedeerd door fotografie. Op zijn zestiende ging hij werken bij een fotolaboratorium. Van zijn grootmoeder kreeg hij een FED, een Russische replica van de Leica. Als fotograaf bleek hij, zonder enige opleiding, een natuurtalent te zijn. Als achttienjarige werd hij in dienst genomen door TASS, het officiële persburo van de Sovjet Unie.

Toen Duitsland op 22 juni 1941 de Sovjet-Unie binnenviel , werd Chaldej door TASS naar het front gestuurd. Tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog was hij de fotograaf bij uitstek die de verrichtingen van het Rode Leger vastlegde. Zijn foto’s werden niet alleen in de Russische kranten gepubliceerd, maar ook in Europa en de Verenigde Staten. Vele werken zijn iconisch geworden, zoals deze foto van de luchtaanvallen op Moermansk.

Het rendier Jascha was niet toevallig op de plaats des onheils. Al wekenlang werd hij op deze plek gevoederd. Telkens maakten de soldaten veel geluid om Jascha te lokken. Toen de luchtaanvallen begonnen, maakte Chaldej hetzelfde lawaai. Het rendier kwam er op af en de foto werd genomen. Chaldej noemde deze manier een combinatie van enscenering en van wat echt gebeurt. Deze manier van werken gebruikte hij wel meer.Zo nam hij ook de wereldberoemde foto van de inname van Berlijn. Al op 1 mei 1945 had een soldaat van het Rode Leger een rode vlag boven op het Rijksdaggebouw geplaatst, maar daar was geen fotograaf bij. Twee dagen later stapte hij op Chaldej af om daar alsnog een foto van te maken. Chaldej ging mee het dak op en samen zochten ze de meest gunstige plaats uit voor de foto. Zodra het licht optimaal was, werd de foto genomen. De indrukwekkende foto zou de voorpagina van de wereldkranten halen. Alleen in Rusland was er een probleem. Bij uitvergroten bleek dat de centrale soldaat aan beide handen een horloge had. Dat zou aan de lezers een verkeerde indruk geven en op het negatief werden de horloges weggeretoucheerd.

Bij de meeste opdrachten maakte Jevgeni Chaldej slechts een (!) of enkele foto’s. Hij schoot dus geen filmrolletjes vol, om later een treffende foto uit te kiezen. Hij moet een meester geweest zijn in het zien en het vatten van het goede moment. Van veel foto’s hield hij bij welke personen gefotografeerd waren. Hij kende hun namen en onderhield naderhand ook contact met hen.

Op 24 juni 1945 vierde de Sovjet-Unie de overwinning op het nazisme met een grootse parade op het Rode Plein in Moskou. Chaldej maakte slechts één foto van de parade. Genomen, precies op het moment dat maarschalk Shukow op een wit paard over de straatstenen lijkt te zweven. Voor de het Russische volk, dat zoveel geleden had onder de Grote Oorlog werd dit hèt populaire beeld van de overwinning.

En dan “gaat het leven verder” zoals de titel van deze foto aangeeft ((Sebastopol 1944).

Na de oorlog werd Chaldej naar Duitsland afgevaardigd voor de conferenties in Berlijn en Potsdam en voor  het proces in Neurenberg, waar hij de kopstukken van het nazi-regiem fotografeerde. Ondanks zijn populariteit kreeg hij in eigen land met repressie tegen de Joden te maken. In 1948 werd hij bij decreet door Stalin ontslagen bij Tass. Na Stalins dood volgde rehabilitatie en trad hij in dienst van de communistische partijkrant Pravda. Een nieuwe golf van antisemitisme in 1972 leidde tot zijn ontslag. Jaren leefde hij in anonimiteit op een kleine flat in Moskou, waar hij zijn archief onderbracht.

Chaldej was aanvankelijk een aanhanger van het ‘Stalin-communisme’. Hij geloofde oprecht in de Sovjet staat. Pas in de loop van zijn leven werd hij kritischer tegenover de maatschappij zoals deze in Rusland werd georganiseerd. In zijn foto’s zie je deze ontwikkeling terug. Door exposities in Europa en de Verenigde Staten groeide pas de waardering voor zijn werk.  Jevgeni Chaldej overleed in 1997. Nu wordt hij als een van de belangrijkste fotografen van de Tweede Wereldoorlog beschouwd.

Bronnen

De fotowerken op deze pagina zijn te zien in Von Moskau nach Berlin, Bilder des Russischen Fotografen Jewgeni Chaldej, Parthas Verlag, Berlin, 1999.

Marc-Henri Weinberg heeft vlak voor zijn dood een aangrijpende documentaire gemaakt over het werk en het leven van Jevgeni Chaldej (België, 1997). De documentaire is een klassieker. In de film vertelt de fotograaf over zijn leven, over de strijd met redacteuren, censoren en over de vervolging begin jaren 50. Op youtube is deze film met Franstalige ondertiteling om te zetten naar de Nederlandse taal.

16 April 2005
© Adrie Lint